देशाच्या राजधानीत असलेले राष्ट्रपती भवन (Rashtrapati Bhavan) भव्य आणि सुंदर दिसते. पण राष्ट्रपती भवनाच्या आतही अनेक वैशिष्ट्ये आहेत. राष्ट्रपती भवन हे जगातील सर्वात मोठ्या लोकशाहीच्या राष्ट्रपतींचे निवासस्थान आहे. पूर्वी हे ब्रिटिश व्हाईसरॉयचे अधिकृत निवासस्थान होते. भारताची राजधानी कलकत्त्याहून दिल्लीला हलवण्याचा निर्णय 1911 मध्ये झाला तेव्हा हे बांधण्यात आले. इमारत बांधण्यासाठी 17 वर्षे लागली.
राष्ट्रपती भवनात 340 खोल्या
26 जानेवारी 1950 रोजी ते जगातील सर्वात मोठ्या लोकशाहीच्या कायमस्वरूपी संस्थेत रूपांतरित झाले. राष्ट्रपती भवन चार मजली असून त्यात ३४० खोल्या आहेत. राष्ट्रपती भवन बांधण्यासाठी सुमारे 45 लाख विटांचा वापर करण्यात आला. राष्ट्रपती भवनातील इमारतीशिवाय मुघल गार्डन आणि कर्मचाऱ्यांचे निवासस्थानही आहे. राष्ट्रपती भवन वास्तुविशारद एडविन लँडसीर लुटियन्स यांनी बांधले होते.
दरबार हॉल म्हणजे काय?
राष्ट्रपती भवनाच्या आत दरबार हॉलमध्ये 2 टन वजनाचा झुंबर 33 मीटरच्या उंचीवर टांगला आहे. ब्रिटीश राजवटीत दरबार हॉलला सिंहासन हॉल असे संबोधले जात असे. यामध्ये व्हाईसरॉय आणि व्हाईसरीनसाठी दोन सिंहासने होती. मात्र, आता त्यात एकच साधी खुर्ची आहे, ती अध्यक्षांसाठी आहे. ५व्या शतकातील गुप्त काळातील गौतम बुद्धांची आशीर्वादाची मुद्रा असलेली मूर्ती आहे. या सभागृहाचे वैशिष्ट्य म्हणजे राष्ट्रपतींच्या खुर्चीवरून एक रेषा काढली तर ती सरळ राजपथातून जाते आणि इंडिया गेटच्या मध्यभागी दुसर्‍या टोकाला जाऊन मिळते. या सभागृहाचा उपयोग राज्य समारंभ, पारितोषिक वितरणासाठी केला जातो.
सेंट्रल डोम ही राष्ट्रपती भवनाची प्रमुख ओळख आहे
राष्ट्रपती भवनाची सर्वात मोठी ओळख म्हणजे मध्यवर्ती घुमट. हे ऐतिहासिक सांची स्तूपाची आठवण करून देणारे आहे. हा घुमट चार न्यायालयाच्या 55 फूट उंच इमारतीच्या मुकुटाप्रमाणे बसलेला आहे.
राष्ट्रपती भवनातील खांबांमध्ये घंटांची रचना
राष्ट्रपती भवनातील खांबांमध्ये घंटांची रचना करण्यात आली आहे. त्यांना दैनिक ऑर्डर देखील म्हणतात. इंग्रजांचा असा विश्वास होता की जर घंटा स्थिर राहिल्या तर शक्ती स्थिर राहते आणि दीर्घकाळ टिकते. त्यामुळेच ते इथे मोठ्या प्रमाणात बांधले गेले, पण ही वास्तू बांधताच इंग्रजांची सत्ता डगमगायला लागली.
मार्बल हॉलमध्ये चांदीचे सिंहासन
राष्ट्रपती भवनाच्या मार्बल हॉलमध्ये किंग जॉर्ज पंचम आणि क्वीन मेरी यांचे पुतळे आहेत. माजी व्हॉईसरॉय आणि गव्हर्नर जनरल्सची चित्रे आहेत. राणी वापरत असलेले चांदीचे सिंहासनही आहे. ब्रिटिश राजवटीची पितळी प्रतिकृतीही येथे ठेवण्यात आली आहे.
नॉर्थ ड्रॉईंग रूम
नॉर्थ ड्रॉइंग रूममध्ये राष्ट्रपती इतर देशांच्या राष्ट्रप्रमुखांना भेटतात. ड्रॉईंग रूममधली दोन चित्रे खास आहेत. ज्यामध्ये 14 ऑगस्ट रोजी एसएन घोषाल यांच्या सत्ता हस्तांतरणाचे चित्र आहे आणि ठाकूर सिंग यांच्यामार्फत पहिले भारतीय गव्हर्नर जनरल यांच्या शपथविधी समारंभाचे चित्र आहे. या सभागृहात माजी राष्ट्रपतींचे पोर्ट्रेट लावण्यात आले आहेत. या हॉलमध्ये 104 लोकांची आसनक्षमता आहे. त्याला बँक्वेट हॉल असे नाव पडले. या सभागृहात भिंतींवर माजी राष्ट्रपतींची चित्रे लावण्यात आली आहेत.
यलो ड्रॉईंग आणि ग्रे ड्रॉईंग रूम म्हणजे काय?
यलो ड्रॉईंग रूमचा वापर छोट्या कार्यक्रमांसाठी केला जातो. एका मंत्र्याचा शपथविधी किंवा मुख्य निवडणूक आयुक्तांचा शपथविधी यासारख्या छोट्या राज्य कार्यांसाठी याचा वापर केला जातो. यासोबतच ग्रे ड्रॉईंग ड्रॉईंग रूम आहे, ज्याचा वापर पाहुण्यांच्या स्वागतासाठी केला जातो.
अशोका हॉलमध्ये 500 कारागिरांनी कार्पेट बनवले
अशोक हॉलमध्ये सर्व प्रकारचे मोठे सोहळे केले जातात. त्याच्या छतावर देशाच्याच नव्हे तर इतर देशांच्या सम्राटांच्या शिष्टाचाराची झलक दिसते. छतावर इराणच्या साम्राज्याचा सम्राट फतेह अली शाह यांचे विशाल पेंटिंग अशोक हॉलच्या छताच्या मध्यभागी आहे, ज्याभोवती 22 राजपुत्र शिकार करताना दिसतात. असे म्हटले जाते की लेड विलिंग्टन यांनी वैयक्तिकरित्या प्रसिद्ध इटालियन चित्रकार टॉमासो कोलोनेलो यांच्याकडे चित्रकला सोपवली. अशोका हॉलमधील गालिचे 500 कारागिरांच्या दोन वर्षांच्या मेहनतीनंतर तयार करण्यात आले.
मुघल गार्डन हे आकर्षणाचे केंद्र
राष्ट्रपती भवनाचे मुघल गार्डन 15 एकरात पसरलेले असून ते नेहमीच लोकांच्या आकर्षणाचे केंद्र राहिले आहे. येथील बाग ब्रिटिश आणि इस्लामिक अशा दोन्ही प्रकारांची झलक देते. ही बाग तयार करण्यासाठी एडविन लुटियन्सने पॅराडाईज गार्डन्स, काश्मीरच्या मुघल गार्डन्स, तसेच भारत आणि प्राचीन इराणच्या मध्ययुगीन काळात बांधलेल्या संस्थानांच्या उद्यानांचा अभ्यास केला.
येथे झाडे लावण्याचे काम 1928 मध्ये सुरू झाले जे सुमारे वर्षभर चालले. मदर तेरेसा, राजाराम मोहन रॉय, अब्राहम लिंकन, जॉन एफ केनेडी, क्वीन एलिजा बेथ, जवाहरलाल नेहरू याशिवाय महाभारतातील अर्जुन, भीमासह इतर महान व्यक्तींची नावे इथल्या फुलांना देण्यात आली आहेत.