नाशिक जिल्ह्यातील त्र्यंबकेश्वर येथील ज्योतिर्लिंग हे भारतातील १२ ज्योतिर्लिंगापैकी एक महत्त्वाचे ज्योतिर्लिंग. त्र्यंबकेश्वर ब्रह्मगिरी या पर्वताच्या पायथ्याशी वसले आहे. हा पर्वत म्हणजे शिवाचे एक रूप मानले जाते. दर १२ वर्षांनी नाशिकबरोबर त्र्यंबकेश्वरलाही कुंभमेळा भरतो. ब्रह्मगिरी पर्वताच्या निसर्गरम्य परिसरात वसलेले त्र्यंबकेश्वर हे तीर्थक्षेत्र असल्याने तेथे बाराही महिने भाविकांचा मोठा राबता असतो. श्रावण महिन्यात ही गर्दी अधिकच वाढते. श्रावणी सोमवारांना त्र्यंबकेश्वरी लक्षावधी भाविक हजेरी लावतात. श्रावण महिन्यातील पहिल्या तीन सोमवारी त्र्यंबकेश्वरास भाविकांची गर्दी वाढत जाते. त्र्यंबकेश्वर मंदिराच्या चारही बाजूंना कोट बांधलेला असून त्याच्या पूर्व बाजूस मुख्य दरवाजा आहे. या दरवाजाला लागूनच गावातला प्रमुख रस्ता आहे. तर दक्षिण बाजूलाही आणखी एक छोटा दरवाजा आहे. येथील कुशावर्तात स्नान करण्यासाठी भाविक भारतवर्षातून हजेरी लावतात. येथे ब्रह्मगिरी हे महाराष्ट्रातले उंचीने दुसऱ्या क्रमांकाचे स्थळ आहे. निवृत्तीनाथांची यात्राही येथे भरते.भारतात फक्त त्र्यंबकेश्वर या ठिकाणीच नारायण नागबली, त्रिपिंडी, कालसर्प शांती, विष्णुबली, उत्तरक्रिया, लघुरुद्र, जननशांती, सिंहस्थसिन्हास्त विधी, हे धार्मिक विधी केले जातात .
त्र्यंबकेश्वर मंदिराचा इतिहास
प्राचीन काळी त्र्यंबक ही गौतम ऋषींची तपोभूमी होती. त्याच्यावर झालेल्या गोहत्येच्या पापापासून मुक्त होण्यासाठी Gषी गौतमांनी तीव्र तपश्चर्या केली आणि येथे गंगेचा अवतार घेण्यासाठी शिवाकडून वरदान मागितले. परिणामी, दक्षिणेच्या गंगा म्हणजेच गोदावरी नदीचा उगम झाला.
गोदावरीच्या उत्पत्तीसह, गौतम ऋषींच्या अनुनयानंतर शिवाने या मंदिरात बसणे स्वीकारले. तीन डोळ्यांच्या शिव शंभूच्या उपस्थितीमुळे हे ठिकाण त्र्यंबक (तीन डोळे) म्हणून ओळखले जाऊ लागले. उज्जैन आणि ओंकारेश्वर प्रमाणेच त्र्यंबकेश्वर महाराज हे या गावाचे राजा मानले जातात, म्हणून दर सोमवारी त्र्यंबकेश्वरचा राजा आपल्या प्रजेची स्थिती जाणून घेण्यासाठी शहराच्या दौऱ्यासाठी बाहेर जातो.
पौराणिक कथा
एकदा महर्षी गौतमच्या तपोवनात राहणाऱ्या ब्राह्मणांच्या बायका काही मुद्यावर त्यांची पत्नी अहिल्यावर रागावली. त्यांनी आपल्या पतींना गौतम insultषींचा अपमान करण्यास प्रेरित केले. त्या ब्राह्मणांनी यासाठी श्रीगणेशजींची पूजा केली.
त्याच्या पूजेने प्रसन्न होऊन गणेशजी प्रकट झाले आणि त्यांना वरदान मागण्यास सांगितले, ते ब्राह्मण म्हणाले- ‘प्रभु! जर तुम्ही आमच्यावर प्रसन्न असाल, तर ऋषी गौतमला या आश्रमातून बाहेर काढा. ‘ हे ऐकून गणेशाने त्याला असे वरदान न मागण्यासाठी राजी केले. पण तो त्याच्या विनंतीवर ठाम राहिला.
सरतेशेवटी, गणेशजींना त्यांचे पालन करणे भाग पडले. आपल्या भक्तांचे मन राखण्यासाठी त्यांनी दुर्बल गायीचे रूप धारण केले आणि गौतम ofषींच्या शेतात राहू लागले. गाईला पीक चरताना पाहून softषीने हळुवारपणे हातात पेंढा घेतला आणि त्याला धावण्यासाठी धावले. त्या पेंढ्यांना स्पर्श केल्यावर ती गाय तिथेच मेली आणि खाली पडली. आता मोठा आक्रोश झाला आहे.
महर्षी गौतम यांनी ती सर्व कार्ये पूर्ण केल्यानंतर आपल्या पत्नीसह पूर्णपणे तल्लीन झाल्यानंतर भगवान शिव यांची पूजा करण्यास सुरुवात केली. यावर प्रसन्न होऊन भगवान शिव प्रकट झाले आणि त्यांना वरदान मागण्यास सांगितले. महर्षि गौतम त्याला म्हणाले- ‘प्रभु, मला तुम्ही गायींच्या हत्येच्या पापातून मुक्त करावेसे वाटते.’ भगवान शिव म्हणाले- ‘गौतम! तुम्ही पूर्णपणे निष्पाप आहात. गोहत्येचा गुन्हा तुमच्यावर धूर्तपणे लादला गेला. मला तुमच्या आश्रमाच्या ब्राह्मणांना शिक्षा करायची आहे ज्यांनी हे फसवणूक केली आहे. ‘
यावर महर्षी गौतम म्हणाले की प्रभु! त्यांच्यामुळेच मला तुमचे दर्शन मिळाले आहे. आता त्यांना माझे सर्वोच्च हित मानून रागवू नका. ‘ अनेक ,षी, मुनी आणि देव तेथे जमले, त्यांनी गौतमचे म्हणणे मान्य केले आणि भगवान शंकराला तेथे कायमचे वास्तव्य करण्यासाठी प्रार्थना केली. त्यांनी त्यांचा सल्ला स्वीकारला आणि त्र्यंबक ज्योतिर्लिंग नावाने तेथे स्थायिक झाले. गौतमजींनी आणलेले गंगाजी देखील जवळच गोदावरी नावाने वाहू लागले. हे ज्योतिर्लिंग सर्व गुणांचे दाता आहे.