बहिणाबाई चौधरी यांचा जन्म महाराष्ट्रातील असोडे (जळगाव) गावात 24 ऑगस्ट 1880 रोजी झाला. हे गाव खान्देशातील जळगावपासून 6 किमी अंतरावर आहे. त्याच्या आईचे नाव भीमाई होते. त्याला घमा, घाना आणि गण नावाचे तीन भाऊ आणि अहिल्या, सीता, तुलसा नावाच्या तीन बहिणी होत्या. बहिणाबाईंचा वयाच्या 13 व्या वर्षी (1893) खंडेराव चौधरीचा मुलगा नथुजीशी विवाह झाला. त्याला ओंकार, सोपानदेव नावाची दोन मुले आणि काशी नावाची मुलगी होती.

त्यांच्या संपूर्ण जन्मात निरक्षर राहिल्या, म्हणून तिने गायलेल्या कविता शेजाऱ्यांनी लिहिल्या आणि काही कविता नष्टही झाल्या. मराठी असल्याने त्या “लेवा गणबोली” या भाषेत लिहायच्या. त्या अशिक्षित होत्या, पण तिच्याकडे काव्यात्मक जीवनाची प्रतिभा आहे, ज्यात तिचे शेतीचे काम, घरातील कामे, विभक्त झाल्यानंतर मुलीचे आयुष्य हे सर्व तिच्यामध्ये आहे. हे सर्व ऐकून त्याचा मुलगा सोपानदेव आणि त्याचा चुलत भाऊ दोघेही जमेल तसे लिहायचे.

महाराष्ट्रातील कवी सोपानदेव बहिणाबाईंचा मुलगा होता. बहिणाबाईंच्या मृत्यूनंतर सोपानदेव आणि तिचे चुलत भाऊ श्री पितांबर चौधरी या दोघांकडे “बहिणाबाईची गनी” हस्तलिखित स्वरूपात होती. सोपानदेवाने या कविता आपल्या गुरु आचार्यांना दाखवल्या, गुरु म्हणाले की हे सोने आहे! महाराष्ट्रापासून ते लपवणे हा गुन्हा आहे आणि त्या कविता प्रकाशित करण्याचे वचन दिले.

बहिणाबाईंच्या कविता विशेषतः तिच्या मातृभाषेवर अवलंबून आहेत, तिच्या कवितांचा विषय आहे पिहार, जग, शेतीचे साहित्य, तिचे काम इत्यादी कृषी जीवनातील विविध घटना, पोळा, गुढीपाडवा इत्यादी सणांचा समावेश आहे. देव आपल्या जीवनात कसे उपस्थित आहे, सूर्य, वारा, पाणी, आकाश, भगवान श्रीकृष्ण त्यांच्यामध्ये उपस्थित आहेत, अशा प्रकारे ते त्यांच्या कविता मध्ये लिहितात.

बहिणाबाईंच्या कविता

मन वढाय वढाय उभ्या पिकातलं ढोर,

किती हाकला हाकला फिरी येते पिकावर.

मन जह्यरी जह्यरी त्याचे न्यारेच तंतर,

अरे इचू साप बारा त्याले उतारे मंतर.

पृथ्वीवरचा सर्वांत हुशार आणि बुद्धिमान प्राणी मानव आहे. त्याला बोलता येते, वाचता येते आणि विचारही करता येतो. इतके असूनही अनेकजण आपल्या जबाबदाऱ्यांपासून दूर पळतांना आपल्याला दिसतात. एका सुगरण पक्ष्याचे उदाहरण घेऊन किती सुंदर विचार बहिणाबाई मांडतात.

अरे खोप्या मंदि खोपा सुगरणीचा चांगला,

देख पिलासाठी तिनं झोका झाडाले टांगला.

तिची उलूशीच चोचं, तेच दात तेच ओठ,

तुले देले रे देवाने, दोन हात दहा बोटं.

बहिणाबाईंच्या रचना या खानदेशातील लेवा गण बोलीतील आहेत. बोलीभाषेत त्या रचना असल्यामुळे त्यात गावरान गोडवा आणि आपलेपणा आपसूकच जाणवतो.

धरीत्रीच्या कुशीमंदी बीयबियानं निजली,

वऱ्हे पसरली माती जशी शाल पांघरली.

शेतात पेरणी झाल्यानंतर बियाणं जमिनीत निजण्याची आणि मातीची शाल पांघरल्याची कल्पना बहिणाबाईंनी किती सुंदररित्या मांडली.

मानसा मानसा कधि व्हशील माणूस,

लोभासाठी झाला मानसाचं रे कानूस

आयुष्य जगात असतांना तुम्ही कसं जगायला हवे आणि तुम्ही कसे असायला हवे . ते ह्या रचनेत किती सरळ मांडतात…

बिना कपाशीनं उले, त्याले बोंड म्हनूं नहीं

हरी नामाईना बोले, त्याले तोंड म्हनूं नहीं

नही वार्‍यानं हाललं, त्याले पान म्हनूं नहीं

नहीं ऐके हरिनाम, त्याले कान म्हनूं नहीं

निजवते भुक्या पोटीं, तिले रात म्हनूं नहीं

आंखडला दानासाठीं, त्याले हात म्हनूं नहीं